Onderwerpen

• Eerstvolgende workshop:
  Universele herkenning bij Rembrandt
• Rembrandts visie
• Rembrandts netwerk
• Rembrandts stijl
• Verandering wijze van aanmelden

Eerstvolgende workshop:
universele herkenning bij Rembrandt

In het werk van Rembrandt (1606-1669) zien zijn bewonderaars de mooiste kwaliteiten, waaronder diepe menselijkheid, inlevingsvermogen en liefde voor de waarheid. Geen wonder dus dat men Van Rijn graag associeert met de eigen persoon en de eigen groep. Dat ondervond kunsthistoricus en Rembrandtspecialist Ernst van de Wetering (1938) tijdens zijn vele reizen in het kader van het Rembrandt Research Project, van 1968 tot 2014. Waar hij ook kwam en wie hij ook sprak, overal vond hij een Rembrandtbeeld dat naadloos aansloot bij de ideale identiteit van de gesprekspartner.

Wij kennen dit fenomeen ook los van Van de Weterings ervaringen, het bestaat al veel langer. Zo werd de Hollandse meester in de 19e eeuw in Frankrijk bestempeld tot vrijgevochten Republikein en in het Duitstalige gebied als Volkserzieher. Rembrandt werd ook een tijdje als Jodenviend gezien en zelfs als een ‘Joodse’ kabbalist. Uiteraard kennen we daarnaast nog onder andere een Remonstrante, een Doopsgezinde en een Rozenkruiserversie van de geniale schilder. Ruw genomen kunnen alle mensen zichzelf herkennen in Rembrandt. Kennelijk is er iets universeel menselijks of algemeen menselijks te vinden in zijn werk zoals ook de Duitse kunsthistoricus Wilhelm Bode (1845-1929) opviel. Bode:

[Rembrandt heeft] 'kennis van het goddelijke in de mens zelf. (…) Hij geeft zijn voorstellingen het stempel van het algemeen-menselijke en omgeeft ze met een schijnsel dat hen laat zien alsof ze een hogere wereld toebehoren. Bovendien spreekt de geest van liefde en barmhartigheid zo overtuigend en met zo'n aangrijpende innigheid uit al zijn schilderijen, dat naast hem alle andere schilderkunstig weergegeven Bijbelse voorstellingen verbleken.'

Hoe heeft Rembrandt het algemeen-menselijke in zijn stijl bewerkstelligd? Uit welk gedachtengoed putte hij, wat was de aard en het wezen van de inhoud die hij vorm gaf? In de eerstvolgende workshop staan deze vragen centraal. We zullen aan de hand van onder andere de Nachtwacht (1642) de Staalmeesters (1662) en de ets Abraham ontvangt drie mannen (1656) op zoek gaan naar een antwoord.

Rembrandts visie

Bij het leren kennen van Rembrandts visie op kunst, politiek en geloof kunnen we geen gebruik maken van geschreven werk want dat heeft hij niet nagelaten. Wij zijn dus aangewezen op twee bronnen: zijn visuele oeuvre en zijn netwerk. Leggen we de bevindingen uit beide onderzoeksgebieden over elkaar heen, dan kunnen we Rembrandts visie op zijn minst globaal omlijnen.

Zo staat bijvoorbeeld vast dat hij bij het conflict tussen remonstranten en contraremonstranten aan de kant stond van eerstgenoemden, de beweging van tolerante christenen dus, waar onder anderen ook Johan van Oldenbarneveld bij hoorde. 'Tolerante christenen' is een verzamelterm waar allerlei groeperingen onder vielen. Grootste gemene deler was het streven naar een pluriform christendom, eenheid door veelheid.

Deze vorm van christendom was voor velen dagelijkse praktijk. In de ontwikkelde kringen kwam het er niet zo op aan waar je precies bij hoorde. Er waren veel overlappingen en het kwam regelmatig voor dat iemand overstapte van de ene naar de andere groepering. Een gemeenschappelijke noemer -behalve het pluralisme- was zelfstandige omgang met de Bijbel en Rembrandt hield zich van jongs af aan daarmee bezig. Essentieel bij de vraag naar Rembrandts visie is dus kennis van de Bijbel-inhouden die hij heeft verbeeld.

Rembrandts netwerk

Willen we nader komen tot Rembrandts overtuigingen, dan kunnen we ook zijn netwerk onderzoeken. Hoe dachten zijn klanten, vrienden, kennissen en andere mensen die belangrijk voor hem waren? Doopsgezinden hebben een doorslaggevende rol gespeeld in zijn leven. Zo was de kunsthandelaar Hendrik van Uylenburgh (1587-1661) doopsgezind, evenals diens nicht Saskia van Uylenburgh (1612-1642), de vrouw waarmee de schilder in 1634 trouwde. Verder mocht Van Rijn veel doopsgezinden onder zijn klantenkring rekenen.

De Doopsgezinden van de 17e eeuw waren radicaal in hun afwijzing van politieke en kerkelijke macht, hun hoogste autoriteit was het Evangelie. Zij kozen hun predikanten op basis van kunde en gave, gingen niet in militaire dienst en beoefenden innerlijk christendom.

Rembrandts beste vriend in zijn latere leven was de dichter Jeremias de Decker (1609-1666). Hij was een piëtist en geïnspireerd door de alchemist en filosoof Jacob Böhme (1575-1624), wat zeggen wil dat hij net als de Doopsgezinden een innerlijk christendom beoefende.

De grote geleerde en rozenkruiser Jan Amos Comenius (1592-1670) en diens ideeën over de eenheid van God, mens en wereld moeten bekend zijn geweest bij Rembrandt. In diens klantenkring bevonden zich immers degenen die verantwoordelijk waren voor de Nederlandse uitgave van Comenius' werken. Zij stonden in nauw contact met hem en boden hem onderdak toen hij naar Nederland kwam. In 1660 schilderde Rembrandt een portret van Comenius.

Rembrandts stijl

De stijl van Rembrandt is minstens zo belangrijk als de inhoud van zijn afgebeelde voorstellingen. Volgens Rembrandtkenners verkondigt die stijl dezelfde 'boodschap' als de inhouden die hij op het doek toverde. De voornaamste kenmerken die worden genoemd (en die je steeds met eigen ogen kan zien!) zijn leven, (goddelijk) licht en liefde. Over het leven scheef Jeremias de Decker, nadat hij Noli me tangere (1651) had gezien:

Als ick d'History lese, ons by sint Ian beschreven,
En daer benevens sie dit kunstrijck Tafereel,
Waer (denck ick dan) is pen soo net oyt van pinceel
Gevolgt, of doode verw soo na gebrogt aen't leven?

(Wanneer ik de historie lees, zoals beschreven
en vergelijk met jouw kunstzinnig tafreel,
dan denk ik steeds: hoe trouw volgt dit pen
seel de tekst, hoe fraai toont dode verf het leven.)

(Lees hier meer citaten over Rembrandts stijl.)

Verandering wijze van aanmelden

Wijs geworden na schade en schande heb ik een wijziging aangebracht in de manier van aanmelden. Voorheen volstond aanmelding per e-mail. Vanaf de eerstvolgende workshop stuur je een mail én je stort € 7,50 administratiekosten op het rekeningnummer van De Kunst van het kijken o.v.v. de naam en datum van de workshop. Verder is er niets veranderd, je ontvangt een factuur met waardebepaling achteraf.

Verantwoording van de afbeeldingen

Boven: De Staalmeesters, 1662
Midden links: Portret van Comenius, 1660
Midden rechts: Portret van Jeremias de Decker, 1666
Onder: De Nachtwacht (detail), 1642.