|
In een eerdere nieuwsbrief beschreven we in vogelvlucht de schilderkunstige ontwikkeling van Constant. In deze nieuwsbrief spitsen we toe op zijn grafische werk. We hebben het dan hoofdzakelijk over zijn etswerk, dat verreweg het grootste aandeel inneemt binnen zijn grafische oeuvre, en over zijn litho’s. De kunst van de houtsnede beoefende Constant slechts éénmaal, en wel in het portfolio ‘Het uitzicht van de duif’ uit 1952.
|
|
|
|
Constant, Het uitzicht van de duif I, 1952
Houtsnede, 34 x 26,7 cm
Collectie Olla Art
|
|
|
Lithografie
Lithografie of steendruk is een vlakdruktechniek, zo genoemd omdat de inkt wordt aangebracht op een vlak oppervlak, meestal een steen. Het procedé wordt omstreeks 1798 in Zuid-Duitsland ontwikkeld door Aloìs Senefelder. Lithografie is gebaseerd op het principe dat vet water afstoot en andere vette stoffen aantrekt. Wanneer je met vet krijt of vette inkt een tekening maakt op de steen, en de steen met een spons vochtig maakt, dan wordt het water op de getekende lijnen en vlakken afgestoten. Vette drukinkt, die met een roller wordt aangebracht op de steen, hecht alleen op de droge, met vette substantie bewerkte lijnen en vlakken. Vervolgens wordt er een vel papier opgelegd, dat met grote druk door een pers wordt gehaald. Het resultaat is een afdruk – een litho.
Op deze manier kan in elke gewenste kleur worden gedrukt. Ook kunnen verschillende kleuren over elkaar heen worden gedrukt, waardoor mengkleuren ontstaan. Voor elke kleur wordt een andere steen gebruikt.
Constant heeft slechts incidenteel litho’s gemaakt. Dat we op basis van de door de Stichting Constant samengestelde online oeuvrecatalogus toch nog tot een aantal van 38 litho’s komen, komt vooral door de portfolio’s waaraan Constant heeft meegewerkt. We noemen het vroege La Guerre (1951), met acht litho’s, New Babylon (1963), met tien litho’s en tekst van Simon Vinkenoog, en Labyrismen (1968), met elf litho’s en tekst van Arthus Carlheinz Caspari.
Van de op zichzelf staande litho’s bevinden de volgende zich in de collectie van Olla Art: Twee dieren (1965), Vrouw en hond (1965), Japanese Love Call (1966), Danser (1968), Massacre (1972) en Comic act (1976).
|
|
|
|
Constant, Comic act, 1976
Litho, 75 x 54 cm (blad), 64,3 x 49,8 cm (beeld)
Collectie Olla Art
|
|
Etskunst
De ets was onbetwist Constants favoriete medium. De ets is een vorm van diepdruk, waarbij de tekening verdiept wordt aangebracht op een metalen plaat, meestal van koper of zink. De kern van de techniek is dat de kunstenaar de tekening met een naald in een met etsgrond (een zuurvaste was) ingesmeerde plaat krast, waardoor op die plaatsen het metaal bloot komt te liggen. Door zuur op de plaat aan te brengen, wordt de afbeelding in de plaat geëtst. De kunstenaar verwijdert vervolgens de waslaag en wrijft drukinkt in de groeven. Overtollige inkt poetst hij weg, waarna een bevochtigd vel papier op de plaat wordt gelegd en door de pers gehaald.
Bij de drogenaaldets wordt er direct in de plaat gekerfd, waardoor groeven ontstaan. De werkwijze is verder identiek: de plaat wordt met inkt ingewreven, de inkt loopt in de groeven en de overtollige inkt wordt van het oppervlak verwijderd. Vervolgens wordt het papier op de plaat gelegd en met behulp van een etspers bedrukt.
Constant maakte ook veelvuldig gebruik van de techniek van de aquatint, een in de tweede helft van de achttiende eeuw ontwikkelde etstechniek die het mogelijk maakt om oppervlakken in plaats van lijnen te etsen. Bij de aquatint wordt niet met een naald gewerkt, maar een harslaag aangebracht. Deze harslaag, die bestand is tegen het zuur dat gebruikt wordt om de tekening in te bijten, beschermt de plaat of laat vlakken open.
In de online oeuvrecatalogus van de Stichting Constant tellen wij maar liefst 173 in oplage verschenen etsen, varianten meegerekend. Constant beoefende tal van etstechnieken: de gewone lijnets, de drogenaaldets, de aquatint, de suikertint, de vernis mou en de foto-ets. Hij combineerde deze technieken naar hartenlust.
|
|
|
|
Constant, Sade in het labyrint, 1972
Drogenaaldets, 66 x 52 cm (blad), 17,7 x 14,7 cm (beeld)
Collectie Olla Art
|
|
Strijd met het ruwe materiaal
In Constant Grafiek, het standaardwerk over Constants grafische werk beschrijft Philippe Dagen Constants omgang met de etstechniek als volgt: ‘Constant herneemt die oeroude procedés op de meest rudimentaire wijze, zonder correcties of eerste aanzetten te verhullen. Want dat zou niet eerlijk zijn, dat zou afbreuk doen aan de dynamiek van de impuls van waaruit hij begint. Het zou leiden tot een soort virtuositeit, terwijl de kunstenaar zich zou moeten laten meevoeren door de scheppende beweging. De strijd aangaan met het ruwe materiaal, er de weerstand, de dikte van beproeven, betekent dat hij zich in primitieve omstandigheden moet plaatsen. En daarbij moet hij iedere beschaving overboord zetten en iedere regel vergeten’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 20).
Dagen beschrijft het etsen als een ‘oeroud procedé’. En inderdaad, de ets is een eeuwenoude druktechniek. De oudste gedateerde gravure stamt uit 1446. De vroegst bekende etsen van Dürer dateren van 1515. Het graveren in koper blijft in Europa lange tijd de belangrijkste reproductietechniek voor afbeeldingen. In de Nederlanden van de 16de en 17de eeuw maakt de etskunst een grote bloei door, met Rembrandt en Seghers als beroemdste exponenten. Constant is een van de kunstenaars die deze traditie voortzetten.
Los en precies
Philippe Dagen karakteriseert de werkwijze van de etser Constant als ‘los en precies’ tegelijk. ‘Los, omdat hij niet probeert voorwerpen en lichamen na te bootsen, hij duidt ze aan met nu en dan karikaturale tekens, die soms zo onvolledig zijn dat de blik van de toeschouwer de figuur moet afmaken om te zien wat het is. De lijnen zijn niet-doorlopend, soms zijn ze dubbel, soms worden ze onderbroken door arcering, soms eindigen ze in stippellijnen of regens van spatten en vlekken […] Zijn losse, rafelige, vloeiende, zwevende handschrift wordt als het ware geretoucheerd door een tweede bewerking via een nieuwe, veel duidelijker en eenvoudiger tekening. Dan worden de beslissende lijnen van een ruimtelijke constructie of van een profiel in de plaat gekrast en worden vaak gekleurde vlakken aangebracht, waardoor duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen grond en lucht, aarde en muur. […] Het lijkt of de kunstenaar vanuit wanorde naar een steeds grotere helderheid toewerkt. Kortom, het is alsof hij weet hoe de figuren, of ze nu bedolven worden door een overdaad aan lijnen of ternauwernood zijn aangeduid, zullen opdoemen en herkenbaar zullen worden zonder dat de verontrustende sporen verdwijnen van het geweld waaruit ze zijn ontstaan. […] De ets wordt dus heen en weer geslingerd tussen de schematische tekening van pictogrammen die in één kronkelende, springerige, opnieuw beginnende, zich oprollende, verdwijnende lijn neergekrast worden, en het verschijnen van een gekleurd, perspectivisch geconstrueerd beeld, bevolkt door duidelijk herkenbare figuren. Tussen beide uitersten experimenteert Constant met vele tussenstaten, waarbij hij zich de mogelijkheid gunt om binnen één ets verschillende niveaus van afgebakende vormen met elkaar te combineren en te spelen met hun ongelijksoortigheid. Hij houdt niet voor eens en voor altijd vast aan een bepaalde techniek, maar behoudt in zijn etsen een mate van variatie, een vrijheid van werken die des te groter is omdat het papier voor hem de drager blijft van het dagelijkse experiment’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 115-117).
|
|
|
|
Constant, De draad van Ariadne, 1983
Ets met aquatint, 29,8 x 23,5 cm (beeld)
Collectie Olla Art
|
|
We veroorloven ons hier een relatief lang citaat omdat de werkwijze van Constant, en het resultaat daarvan, naar ons idee door Dagen buitengewoon treffend wordt verwoord. Aandachtige beschouwing van Constants etswerk zal dat bevestigen. De suite ‘Vechtpartij: Geboorte van een aquatint’ uit 1994, afgebeeld op de website van de Stichting Constant, vormt een illustratie bij uitstek van zijn werkwijze.
Engagement
In zijn thematiek snijdt Constant soms zeer alledaagse onderwerpen aan, zoals een verdwaalde haan, maar overwegend toont hij zich een zeer maatschappelijk geëngageerd kunstenaar. In zijn werk uit zich dat onder meer in zijn ‘New Babylon’-concept, waarin hij de contouren schetst van een ideale, utopische wereld. Voor Philippe Dagen is Constant een kunstenaar die hardnekkig weigert een scheiding aan te brengen tussen zijn positie als kunstenaar en zijn situatie als mens. ‘Hij is een politiek geëngageerd, protesterend, rebellerend kunstenaar. Dit is de kunstenaar die het unitair urbanisme, de stedenbouw als eenheid, schept – New Babylon – , die meer dan tien jaar zijn schilderkunstige werk liet rusten om een utopische architectuur te bedenken, uit te werken, uiteen te zetten en te verklaren door voordrachten en geschreven teksten. Een architectuur die niet langer zou worden bepaald door de dwang van werk en productiviteit, van openbare orde en maatschappelijke ongelijkheid, maar die totaal andere, tot dan toe onvoorstelbare manieren van leven zou mogelijk maken’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 45)
Het maatschappelijk engagement van Constant komt daarnaast tot uiting in zijn oorlogstaferelen. Wederom Philippe Dagen citerend: ‘In een decennium dat beheerst wordt door de oorlog in Vietnam, een emblematisch conflict van de ‘koude oorlog’ tussen communisme en kapitalisme, laat hij af en toe zijn utopische visioenen even in de steek en stelt zijn eigen tijd aan de kaak, een tegenwoordige tijd die steeds gruwelijker wordt. Neergemaaide lichamen, met bloed bespatte grond, schreeuwende monden, uiteengereten, gefusilleerde lijken, tanks, puinhopen: omdat de tegenwoordige wereld er zo uitziet is het meer dan ooit nodig te zoeken naar een uitweg, je af te vragen wat voor nieuwe maatschappij er geschapen moet worden. Altijd weer politiek: verschrikking en utopie zijn niet los van elkaar te zien’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 97).
De litho ‘Massacre’ (massaslachting) is een voorbeeld van de manier waarop Constant dit soort verschrikkingen verbeeldt.
|
|
|
|
Constant, Massacre, 1972
Litho, 56,5 × 78 cm (blad), 50,7 x 67,7 cm (beeld)
Collectie Olla Art
|
|
Alleen nostalgie resteert
Philippe Dagen vraagt zich ten slotte af of de kunstenaar op den duur is gaan ophouden te geloven in de mogelijkheid van een vrije, ideale wereld. Immers: ‘Langzamerhand blijft er van de soepele, luchtige gebouwen van New Babylon niets anders over dan onvoltooide karkassen, kale, onbewoonbare staketsels. Braakliggende gebieden breiden zich uit, het puin dreigt pilaren en lichtbruggen omver te halen, terwijl zich onder de balken nauwelijks herkenbare menselijke schimmen verdringen, langgerekte gedaanten, anonieme tekens’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 98). Dagen vindt het niet verbazingwekkend dat een oeuvre dat ‘zo gevoelig is voor de vibraties van zijn tijd’ door de ondergang van de revolutionaire beweging is beïnvloed. ‘Van de revolutie die hij zo vurig wenste met Cobra resteert alleen nog nostalgie’ (Dagen & Van der Horst, 2004, p. 113).
|
|
Bronnen
Dagen, Philippe, & Van der Horst, Trudy (2004). Constant Grafiek. Waanders Uitgevers / Editions Cercle d’Art.
https://stichtingconstant.nl/
|
|
Ander aanbod bij Olla Art:
|
|
|
|
